BAZI HASTALIKLARINIZIN GİZLİ SEBEBİ GEN MUTASYONU OLABİLİR

Yazarlar: Op. Dr. Tayfun Balım Beyin Cerrahisi Uzmanı BİRİNCİ BÖLÜM Dr. Gökşin Balım İç Hastalıkları Uzmanı

“Genetik” ve “genetik hastalıklar” kelimeleri, tıp dilinde çokça kullanılan kelimelerdendir. Genetik hastalıklar dendiğinde genellikle doğumdan itibaren ortaya çıkan ve çoğunluğu ağır bir klinik tabloyla seyreden hastalıklar aklımıza gelmektedir. Halbuki, gündelik hayatta sık karşılaştığımız birçok hastalığın altında da “tek nükleotid polimorfizmi” dediğimiz küçük genetik defektler (noktasal kod hataları) olabilmektedir. Bu kavramları yazımın ilerleyen bölümlerinde size daha detaylı olarak açıklayacağım ancak yazımın hemen başlangıcında noktasal gen mutasyonları sebebiyle ortaya çıkabilen hastalıkları sıralamak ve bu konuda dikkatinizi çekmek istiyorum. Eğer aşağıda sıralayacağım hastalıklardan herhangi birisini yaşıyorsanız ve her türlü tedaviye rağmen bir sonuç alamıyorsanız size bu yazımı sonuna kadar okumanızı tavsiye ederim (1). 

- Otoimmün hastalıklar

- Otizm, çocukluk çağı öğrenme bozuklukları, dikkat eksikliği ve hiperaktivite

- Depresyon ve anksiyete

- Bipolar bozukluk,

- Şizofreni

- Alkol ve ilaç bağımlılıkları

- Fibromiyalji ve kronik ağrılı durumlar

- Migren başağrısı (2 )

- Kronik yorgunluk sendromu

- Diyabet (3)

- Hormon bozuklukları

- Polikistik over sendromu (PCOS)

- İnfertilite (doğurganlıkla ilgili problemler), sık düşük yapma

- Sindirim sistemi problemleri (IBS vs.)

- Homosistein yüksekliği, HDL düşüklüğü

- Kalp damar hastalıkları

- Beyin damar hastalıkları ve felçler (4)

- Parkinson hastalığı

- Alzheimer hastalığı

- Epilepsi

- Multipl skleroz 

Genetik özelliklerimiz hücre çekirdeğinin içinde bulunan 23 çift (46 adet) kromozomda taşınır. Kromozomlar DNA ve "histon" adı verilen özel proteinlerin birleşmesiyle oluşur. DNA yönetici moleküldür. Canlının sahip olduğu bütün fiziksel özellikler, bu sarmal biçimindeki molekülde şifrelenmiştir. Beslenme, metabolizma, üreme vs. gibi yaşamla ilgili çok önemli faaliyetler DNA tarafından yönetilir. Gözümüzün renginden, iç organlarımızın yapısına, hücrelerimizin şekil ve fonksiyonlarına kadar her türlü bilgi DNA’nın üzerinde yerleşmiş olan ve “gen” adı verilen bölümlerde kayıtlıdır. İnsanda 25-30 bin farklı genin olduğu belirtilmektedir. Tüm bu genler 23 çift kromozom üzerine yerleşmiştir. Her bir genin hangi kromozom üzerinde ve DNA’nın hangi lokalizasyonunda yerleşeceği bellidir. Her kromozom farklı sayıda gen içerir. En fazla sayıdaki geni 1 numaralı kromozomumuz taşımaktadır (3148 adet gen). Genlerimizde kodlanmış olan bilgileri kağıda dökmeye kalkışsak, bu bilgiler milyonlarca sayfa yer tutacaktır. Bu devasa boyuttaki bilgi, milimetrenin yüzde biri kadar olan hücrelerimizin, ondan daha da küçük çekirdeklerinde saklanmaktadır. 

Genlerimizin yarısını annemizden, yarısını ise babamızdan alırız. Onlar da genlerini kendi ebeveynlerinden almışlardır. Genlerimizde meydana gelen bir değişiklik nesilden nesile aktarılır. Yaşam tarzı ve çevresel faktörler de gelecek nesillere aktaracağımız genler üzerinde etki gösterebilir (epigenetik).

Genlerdeki nadir görülen ve nesilden nesile aktarılan kalıcı değişikliklere (kodlama hatalarına) “mutasyon” adını veriyoruz. Polimorfizmler de gen kodlarındaki hatalardandır. Bir gen değişikliğini polimorfizm olarak adlandırabilmek için o topluluktaki bireylerin (örneğin; insanlar) en az %1'inde görülüyor olması gerekmektedir. Polimorfizmi mutasyondan ayıran en önemli fark görülme sıklığıdır. Farklı popülasyonlarda polimorfizm sıklığı değişken olabilmektedir. 

İnsan genomunda en çok bulunan polimorfizm tipi, “tek nükleotid polimorfizmleri” (SNP) dir. DNA dizilimindeki kodlamanın tek bir nükleotidde farklılık göstermesine tek nükleotid polimorfizmi adını veriyoruz. 

Genetik hastalıklar kaderimiz midir? Videomuzu üstteki linkten izleyebilirsiniz. 

Genetikle ilgili temel bilgileri yukarıda size mümkün olduğunca basitleştirerek anlatmama rağmen yine de biyoloji veya tıp eğitimi almamış insanların bu karmaşık konuyu anlayabilmesinin kolay olmadığını kabul ediyorum. Kliniğimde tedavi ettiğim ve genetik polimorfizm saptadığım hastalarımda da bu karmaşık konuyu onların anlayabileceği bir dille izah etmekte çoğu zaman güçlük çekiyorum. Daha kolay anlaşılması için yukarıda verdiğim tıbbi bilgileri bir benzetme yaparak aşağıda tekrar özetleyeceğim.

Tüm genetik bilgimizi (genom) 23 ciltten oluşan büyük bir ansiklopedi seti gibi düşünelim. Her ansiklopedi cildinin içindeki bilgilerin yarısı anneden, diğer yarısı da babadan gelmektedir. Şimdi bu ansiklopedi setinin her bir cildini bir kromozom çifti gibi düşünelim. Sayfalar da kromozomun içine yerleşmiş olan DNA’mız olsun. Birinci cilt içinde binlerce farklı konudan bahsedilmektedir. Ansiklopedi ciltlerinin içindeki her bir konu başlığını da bir adet “gen” olarak düşünelim. Her konunun kaç sayfa yer işgal ettiği ve hangi sayfalar arasında yazılı olduğu da bellidir. Bazı konular uzun olduğu için daha fazla sayfa işgal ederken bazı konular da kısa olduğu için az yer işgal eder. Örneğin MTHFR isimli bir enzimin kodları 36. sayfada yazılı olsun. Eğer 36. sayfa eksikse veya baskı hatasından dolayı okunamıyorsa buna “gen mutasyonu” adını veriyoruz.

Bu durumda gen arızalıdır ve bu genin kontrol ettiği MTHFR enziminin yapımında sorunlar yaşanması kaçınılmazdır. İşte basit bir anlatımla genetik hastalık böyle bir şeydir. Aslında bu 23 ciltlik ansiklopedi çok yüksek teknolojili bir matbaada basıldığı için böyle tam sayfa hatalarla çok sık karşılaşmayız. Karşılaştığımız hatalar birkaç harf veya noktalama işaretleriyle ilgili olan basit dizgi hatalarıdır. Konunun bütünlüğünü ya da anlamını bozmayan bu türden basit hatalarla her ansiklopedi cildinin içindeki binlerce farklı konu (gen) içinde daha sık olarak karşılaşma ihtimalimiz olabilmektedir. Bu tür noktasal mutasyonlara “tek nükleotid polimorfizmi” adını veriyoruz (Single Nucleotide Polymorphism-SNP).

Rastgele seçilen iki birey arasında, kromozom 7’ye ait DNA dizisinin bir kısmının karşılaştırılması. 2200 nükleotid içerisinde 2 adet tek nükleotid polimorfizmi (SNP) görülmektedir.

Az önce verdiğim örnek üzerinden devam edecek olursak 36. sayfanın baskısında çok büyük bir hata olmadığını ama yine de bazı harflerin eksik veya yanlış yazılmış olduğunu varsayalım. Bu durumda MTHFR enziminin sentezlenmesinde çoğu zaman bir sorun olmasa bile bazı durumlarda enzimin çalışmasında kısmi bir yavaşlık veya performans düşüklüğü olabilmektedir. Mutasyonlardan farklı olarak tek nükleotid polimorfizmi dediğimiz küçük kod hatalarına toplumda daha sık olarak rastlamaktayız. Polimorfizmler kişinin hastalığa yakalanma riskinin, hastalığa verdiği yanıtın, ilaçlara karşı gözlenen yan etkilerin farklı olması gibi birçok kişisel farklılığa yol açabilmektedir. Aynı olumsuz yaşam koşulları ve çevresel faktörlere maruz kalan insanlardan yalnızca bir kısmının bundan kötü etkilendiğini, diğer bazı insanlarda ise herhangi bir olumsuzluğun oluşmadığını sizler de gündelik hayatınızda zaman zaman gözlemlemişsinizdir. Peki, bu farklılığın nedeni nedir?

İşte sağlıkla ilgili yaşanan bu farklılıkların altındaki en önemli belirleyici unsurlardan bir tanesi de genlerimizdeki bu polimorfizmlerdir. Polimorfizmler, her zaman hastalık nedeni olmasalar da bazıları detoksifasyon ve ilaç cevabına olumsuz etkilerde bulunarak hastalıklara yatkınlık nedeni olabilirler. Bazı gen polimorfizmleri bir hastalığın riskini arttırırken, bazıları azaltabilmekte ve bazı polimorfizmler de yalnızca çevresel bir faktörün etkisi altındayken risk oluşturabilmektedir. Yine bazı genlerde ortaya çıkan polimorfizmlerde metabolizmada önemli işlevleri olan enzimlerin sentez hızı ve/veya enzimlerin niteliği değişmekte veya enzimin fonksiyonu bozulabilmektedir. Enzimler vücut biyokimyası ve metabolizma için çok önemli proteinlerdir. Metabolizma işlemleri sırasında bir maddenin başka bir maddeye ya da enerjiye dönüşümünü enzimler sağlarlar. Vücut biyokimyası için maddelerin birbirine dönüşümü ve/veya yeni ürünlerin sentezlenmesi yaşamsal öneme sahiptir. Vücuttaki biyokimyasal işlemler ve metabolizma için gerekli olan binlerce enzim vardır. Bunlardan 4000 tanesinin fonksiyonları iyi bilinmektedir.

Bir enzimin yaptığı işi bir bal arısının yaptığı işe benzetebiliriz. Arı nasıl çiçeğin özütünü alarak onu bala dönüştürüyorsa enzimler de metabolizma sırasında benzer bir görev yaparlar. Tek nokta polimorfizmlerinde enzim sentez edilse bile bazı durumlarda bu enzimlerin fonksiyonu yavaşlamakta ve bu da metabolizmanın hızını etkileyebilmektedir. Yüzlerce farklı gende binlerce farklı tek nükleotid polimorfizmi görülebilmektedir. Değişik genlerdeki bu kodlama hataları birçok farklı enzimin fonksiyon görmesini olumsuz etkileyebilmektedir. Tüm bu enzimlerin eksikliğiyle ortaya çıkan hastalıkları bu yazı içinde tek tek anlatabilmek mümkün değildir. Anlatmaya çalışsam da kafanızı karıştırmaktan başka bir işe yaramayacağını iyi biliyorum. Zira bu konular yalnızca normal insanlar tarafından değil birçok sağlık profesyoneli tarafından da oldukça karmaşık bulunmakta ve zor anlaşılmaktadır. Bir süredir kliniğimizin bünyesinde hekimlere yönelik olarak fonksiyonel tıp ve holistik yaklaşımla ilgili tıbbi eğitimler veriyoruz. Kurlar halinde devam ettirdiğimiz bu eğitim programları içerisinde meslektaşlarımıza anlattığımız konular arasında en zor anlaşılanlardan bir tanesi de genetikle ilgili olan bu konulardır. Bu sebepten dolayı bu yazımızda yalnızca sık karşılaştığımız birkaç klinik tablodan kısaca bahsetmekle yetineceğiz. 

Metilen Tetra Hidro Folat Redüktaz (MTHFR) isimli enzimin sentezlenmesini yöneten MTHFR genindeki kodlama hataları sıklıkla karşılaştığımız tek nükleotid polimorfizmlerindendir. Elimizde kesin bir istatistiksel bilgi olmamakla birlikte insanların %30-50’sinde MTHFR polimorfizmi olabileceği belirtilmektedir. Fiziksel ve ruhsal birçok hastalığın altındaki sebeplerden bir tanesinin de MTHFR gen mutasyonu olabileceğini bilmenizi isterim (5),(6). MTHFR genindeki her mutasyonun ağır klinik bulgulara yol açacağını söylemek doğru olmaz ancak sessiz olan ya da hafif klinik bulgulara yol açan küçük kodlama hataları kötü yaşam koşulları ve/veya uygunsuz çevresel faktörlerle bir arada geldiğinde aşikar klinik bulgularla kendisini gösterir duruma gelebilmektedir.

Yazının devamı için (2.Bölüm) TIKLAYINIZ. >>>

10.Eylül.2017

MTHFR GENİ ve MTHFR ENZİMİ NEDİR?

MTHFR GEN MUTASYONU VÜCUTTA NE GİBİ SORUNLARA YOL AÇAR?

GEN MUTASYONU OLDUĞU NASIL ANLAŞILIR?

2. BÖLÜMDE DEVAM EDECEKTİR.

Yasal Uyarı: Bu makale özgün bir yazı olup telif hakkı yazarlara aittir. Kopyalanarak başka mecralarda kullanılması durumunda hukuki yollara başvurulacaktır. Kopyalanmadan sayfamıza link verilebilir.